Ή τραγωδία λέει όσα δεν λέει η ιστορία. Η σχέση της τραγωδίας με την ιστορία, δημοκρατία και την λιτότητα.
Η τραγωδία και η πλάνη των σχολιαστών
Με περισσή ελαφρότητα και καταχρηστική διάθεση επιδίδονται, urbi et orbi, σχολιαστές στην παρουσίαση της ελληνικής κρίσης ως ελληνικής τραγωδίας.
Προσφιλές σχήμα, ιδίως στα ξένα μίντια, ωσάν οι μόνοι στην εξίσωση της μνημονιακής περιπέτειας που υπόκεινται στη σταθερά της τραγικότητας να είναι ελέω στερεοτύπου οι Έλληνες και ουδέποτε οι έτεροι πρωταγωνιστές.
Αυτή η πλάνη, τραγική από μόνη της, αφαιρεί από την ευρύτερη παιδαγωγική αξία της τραγωδίας.
Η αρχαία ελληνική τραγωδία -διόρθωση, η αθηναϊκή τραγωδία- δεν δημιουργήθηκε για να ευτελίζεται σε τίτλους δημοσιευμάτων χωρίς περαιτέρω τεκμηρίωση.
Η τραγωδία και η δημοκρατία
Μετεξελίχθηκε σε συναρμογή με τη δημοκρατία και έγινε βασικός θεσμός της. Η τραγωδία ήταν και θα έπρεπε να είναι και σήμερα θεσμός διαπαιδαγώγησης.
Ήταν ο κατ’ εξοχήν θεσμός του αυτο-περιορισμού, της συνειδητοποίησης των αντιφάσεων και των ορίων του ανθρώπου.
Ο άνθρωπος, όσο ισχυρός και αν γίνει, δεν μπορεί να ελέγξει τα αποτελέσματα των αποφάσεων και των ενεργειών του ή να τιθασεύσει δρώντες, δυνάμεις και δομές μέσα σ’ ένα πολύπλοκο και απρόβλεπτο περιβάλλον.
Έχει όρια και πρέπει να το θυμάται. Αυτό συνιστά ρεαλισμό και όχι ο εργαλειακός ορθολογισμός, η χρήση δηλαδή των βέλτιστων δυνατών μέσων για την αύξηση ισχύος και πλούτου, που έχει παγιωθεί αφελώς ή υστεροβούλως ως η κρατούσα ρεαλιστική θεώρηση.
Η ύβρις ελλείψει αυτο-περιορισμού είναι αυτή που προκαλεί παθήματα στους χαρακτήρες, τους βάζει σε περιπέτεια και τους οδηγεί στη συνάντηση με το πεπρωμένο, σημαντική τόσο για την κάθαρση όσο και για την επαγρύπνηση του θεατή.
Τι πραγματευόταν και τι λέει η τραγωδία
Η τραγωδία πραγματευόταν την ύβριν που κυριεύει επιτυχημένους και περίβλεπτους, όσους έφτασαν αρκετά ψηλά, ώστε ο πάταγος από την κατακρήμνιση που επέφερε η τύφλωση του νου (άτη), ο κακός υπολογισμός (αμαρτία), η εκδίκηση των θεών (νέμεσις) και η τιμωρία τους (τίσις), να ταρακουνήσει, να παραδειγματίσει και να διδάξει το κοινό.
H τραγωδία λέει όσα δεν λέει η ιστορία, υψηλότερες και βαθύτερες αλήθειες· όχι απλά τα συμβάντα υπό ελεγχόμενη αιτιακή αλύσωση, αλλά εντός της αβεβαιότητας και της ενδεχομενικότητάς τους.
Η ιστορία σωρεύει και ταξιθετεί, η τραγωδία απομονώνει και προειδοποιεί.
Η ιστορία παραδίδει μαθήματα, η τραγωδία παραδίδει μαθήματα φιλοσοφίας της ιστορίας.
Προβληματικοποιεί τις ανθρώπινες αποφάσεις με βασανιστικά ερωτήματα, αξίας βαθύτατα πρακτικής. Για τον σύγχρονο κόσμο όμως τα πορίσματα της τραγωδίας αποσιωπούνται.
Αν είχε διδαχτεί από τα έργα της, του κλασικού είδους, αλλά και του σεξπιρικού, ίσως να είχαν αποφευχθεί οι περιπτώσεις του Ναπολέοντα και του Χίτλερ, των Αμερικανών στο Βιετνάμ, της αγγλο-αμερικανικής εισβολής στο Ιράκ, των Ρώσων στην Κριμαία.
Δεν έμαθαν από τον Ξέρξη στην Ελλάδα (Πέρσαι), τo ζεύγος Μακμπέθ στη Σκοτία.
Λιτότητα και η τραγωδία
Αλλά και στις οικονομικές κρίσεις της απορρυθμισμένης αγοράς, το πρώτο που μάθαινε κανείς ήταν ότι οι σχεδιασμένες από τους γκουρού του ορθολογισμού πολιτικές σοκ και λιτότητας διεύρυναν τις ανισότητες και εξαθλίωσαν τις κοινωνίες.
Τραγικά παθήματα που δεν έγιναν μαθήματα. Χειρίστη όλων η τάση επανάληψης του ίδιου λάθους, κακή έξη των ανεπίδεκτων μαθήσεως ηγετών. Ποτέ δεν κατάλαβαν την τραγικότητα που ενδημεί στην ιστορία.
Η άγνοια της αβεβαιότητας των πολιτικών υποθέσεων και δη των διεθνών, που διαδραματίζονται στο μακρο-επίπεδο των ανθρωπίνων, μεγαλώνει όταν οι πολιτικά υπεύθυνοι δρώντες καλούνται να διαχειριστούν διεθνείς κρίσεις.
Τα επίπεδα στρες κινούνται στο κόκκινο. Πολύ στενά χρονικά περιθώρια για τη λήψη καθοριστικών αποφάσεων, φυσική καταπόνηση, υπερφόρτιση με πληροφορίες, μη προβλεψιμότητα. Υπό τέτοιες συνθήκες, έχει παρατηρηθεί ότι η απόδοση των ηγετών είναι ελλιπής.
Καταφεύγουν μάλιστα σε ιδεολογικές προκαταλήψεις, σε προσφιλείς αναλογίες και υπεραπλουστεύσεις πολύπλοκων προβλημάτων, σε αδιαλλαξία και καχυποψία απέναντι στην άλλη πλευρά, στην πρόσληψη της διαπραγμάτευσης ως παιγνίου μηδενικού αθροίσματος (ήττα σου-νίκη μου), καθιστώντας έτσι τη διαδικασία λήψης των αποφάσεων ελαττωματική και επικίνδυνη.
Αλλά και κομματικές δυνάμεις που κατάγουν περίλαμπρες εκλογικές νίκες και έρχονται στην εξουσία, γρήγορα δοκιμάζουν τα όρια του ανθρωπίνου και καλούνται να αντιληφθούν το μέτρο των δυνατοτήτων τους στο διεθνές σύστημα.
Από την άλλη, η τιμωρητική στάση φορέων ισχύος είναι εξίσου υβριστική, εφόσον επιβάλλεται ως τυφλή διασπορά της ευθύνης με παράπλευρες απώλειες τον πολλαπλασιασμό των νεόπτωχων, την ισοπέδωση των αδύναμων στρωμάτων, την απελπισία των νέων.
Ενώ για την καταστροφική διακυβέρνηση από τις ελίτ, μόνη ποινή είναι η εκλογική, η ανακύκλωσή τους δηλαδή μέσα από την καθαρτήρια εναλλαγή στην εξουσία.
Καμία λογοδοσία. Τα επίχειρα των αποφάσεων των ολίγων πληρώνουν οι πολλοί. Χωρίς πραγματική συνευθύνη στη λήψη των αποφάσεων, αλλά αποκλειστική ευθύνη στην τιμωρία.
Οι τραγικοί ήρωες της πραγματικής ζωής, οι πολιτικοί δρώντες στη διαχείριση των κρίσεων, είναι εξίσου δέσμιοι της ύβρεως με τους χαρακτήρες της τραγωδίας.
Τι είναι η τραγωδία
Η τραγωδία είναι το καμπανάκι του μέτρου και της δημοκρατικής συναπόφασης. Διδάσκει την αξία της αρετής της φρόνησης, την περίσκεψη και τη διαβούλευση στη λήψη των αποφάσεων και στη διαμόρφωση της πολιτικής, ώστε να αποφευχθούν μελλοντικές «τραγωδίες».
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών, Γιώργης Xαγιάς, διεθνολόγος
